Các cuộc kiểm tra giới tính đối với nữ vận động viên từ lâu đã là chủ đề gây nhiều tranh luận trong thể thao.
Đêm 12/8, Liên đoàn Bóng chuyền Thế giới (FIVB) bất ngờ tuyên bố xử đội tuyển U21 nữ Việt Nam thua 0-3 trước Serbia, Canada, Indonesia, và điều chỉnh kết quả trận gặp Argentina từ 1-3 thành 0-3. Nguyên nhân được đưa ra là một cầu thủ vi phạm “tư cách thi đấu”, song danh tính và chi tiết vi phạm không được tiết lộ. Cầu thủ này không thi đấu ở trận cuối gặp Puerto Rico nên chiến thắng của Việt Nam trong trận này vẫn được giữ nguyên.
Trong thể thao đỉnh cao, “vi phạm tư cách thi đấu” thường liên quan tới gian lận tuổi, doping hoặc án kỷ luật. Riêng ở các nội dung nữ, yếu tố giới tính cũng là vấn đề nhạy cảm, dễ gây tranh cãi. Không ít vận động viên từng bị nghi ngờ vì ngoại hình vạm vỡ hoặc thành tích vượt trội, kéo theo những cuộc kiểm tra giới tính khắt khe.
Trong quyền anh, hai cái tên nổi bật là Imane Khelif (Algeria) và Lin Yu Ting (Đài Loan). Năm 2023, Hiệp hội Quyền anh Quốc tế (IBA) xét nghiệm DNA và kết luận cả hai có nhiễm sắc thể XY, loại họ khỏi giải nữ. Tuy nhiên, tại Olympic Paris 2024, khi IOC thay IBA tổ chức quyền anh, cả Khelif và Lin được phép thi đấu do luật lệ mới. IOC khẳng định họ đã tham gia các nội dung nữ nhiều năm, kể cả Olympic Tokyo, nên vấn đề giới tính không cần bàn cãi. Dù vậy, cả hai vẫn trở thành mục tiêu tấn công trên mạng xã hội. Sau một trận đấu, Khelif tức giận hét lên với báo chí: “Tôi là phụ nữ”.
Điền kinh cũng chứng kiến nhiều trường hợp tương tự. Christine Mboma bị yêu cầu kiểm tra giới tính sau khi giành HCB chạy 200 m tại Olympic Tokyo và bị cấm thi đấu các cự ly 400–1.000 m do nồng độ testosterone cao. Caster Semenya – người mắc “sự khác biệt trong phát triển giới tính” (DSD) khiến hormone nam cao – từng phải dùng thuốc giảm testosterone nếu muốn tiếp tục thi đấu.
Ở bóng đá, tiền đạo Tabitha Chawinga (Malawi) kể rằng cô từng bị buộc cởi đồ ngay trên sân để chứng minh giới tính vì đối thủ nghi ngờ ngoại hình và khả năng thi đấu. “Tôi chưa bao giờ đau khổ như vậy, đã khóc vì sự xấu hổ”, Chawinga chia sẻ.
Kiểm tra giới tính trong thể thao từng được áp dụng cứng nhắc, từ khám lâm sàng đến xét nghiệm nhiễm sắc thể và hormone. Nhưng với tiến bộ khoa học, tiêu chuẩn đã thay đổi, mở rộng cho các trường hợp DSD hoặc khác biệt hormone. Giới chuyên môn khẳng định giới tính sinh học không chỉ đơn giản là “XX” hoặc “XY”. Có người mang XY nhưng vẫn có cơ quan sinh dục nữ; ngược lại, có trường hợp XX nhưng mang đặc điểm thể chất thường thấy ở nam.
Tuy vậy, nhiều chính sách thể thao hiện nay bị cho là chưa bao quát và công bằng. Tháng 3/2024, 26 học giả lên tiếng chỉ trích khung chính sách của IOC cho vận động viên chuyển giới, cho rằng chưa dựa trên bằng chứng khoa học và bỏ qua yếu tố lợi thế sinh học còn tồn tại sau khi giảm testosterone.
Hiện mỗi tổ chức thể thao quốc tế áp dụng tiêu chí riêng, đôi khi trái ngược nhau. Điều này khiến không ít vận động viên vừa phải chứng minh mình “đủ nữ” để được thi đấu, vừa đối mặt với những tranh luận không hồi kết về công bằng và quyền riêng tư.
